Magdalena Szczepańska, Dawid Przeździak
Puls Biznesu
Zasada swobody umów z art. 3531 Kodeksu cywilnego gwarantuje podmiotom gospodarczym zawieranie umów wg indywidulanie ustalonych reguł i zasad współpracy, pod warunkiem że nie są one sprzeczne z powszechnie obowiązującym prawem. Ta sama swoboda umów umożliwia jej stronom zindywidualizowanie warunków rozwiązania umowy lub skutków jej zerwania.
Zakończenie umowy przed terminem, na jaki została zawarta, wiąże się zazwyczaj z obowiązkiem wypłaty świadczenia pieniężnego przez stronę, która doprowadziła do jej rozwiązania. Świadczenie pieniężne może mieć formę kary umownej (np. jeżeli nastąpiło zerwanie umowy przez jedną ze stron) lub odszkodowania/rekompensaty. Zdarza się też, że za porozumieniem stron dochodzi do wydania np. świadczenia rzeczowego jako wynagrodzenie za zgodę na zakończenie umowy przed terminem. W zależności od charakteru tego świadczenia, jego wydanie może podlegać opodatkowaniu podatkiem VAT lub nie, dlatego tak ważne jest przeanalizowanie skutków podjętych ustaleń.
Zarówno kara umowa, jak i odszkodowanie są ustalane w celu naprawienie szkody, którą strona wyrządziła swoim działaniem lub jest za nią odpowiedzialna, co w konsekwencji doprowadziło do niewykonania lub nienależytego wykonania umowy. Zgodnie ze stanowiskiem organów podatkowych, jak i sądów administracyjnych kara umowna, odszkodowanie, jak i rekompensata, wypłacane ze względu na rozwiązanie umowy przez jedną z jej stron nie stanowią wynagrodzenia z tytułu dostawy towarów lub świadczenia usług i nie podlegają opodatkowaniu VAT. Są one wyłącznie świadczeniem o charakterze kompensacyjnym, którego głównym celem jest wyrównanie szkody poniesionej wskutek niedotrzymania warunków umowy. Takie stanowisko znajduje potwierdzenie m.in. w wyrokach NSA z 13 lutego 2020 r. (sygn. akt I FSK 1382/17) oraz z 30 stycznia 2019 r., (sygn. akt I FSK 1673/16).
Zakończenie umowy przed terminem na jaki została zawarta może mieć także charakter dwustronny, tzn. możliwe jest wspólne ustalenie warunków zakończenia umowy przed terminem, za co należne jest wynagrodzenie. Może to stanowić świadczenie wzajemne, spełniające definicję odpłatnej dostawy towarów lub świadczenia usług, które podlegają opodatkowaniu VAT. Takie stanowisko zaprezentował m.in. dyrektor KIS w interpretacji z 28 kwietnia 2021 r. (sygn. akt 2461-IBPP2.4512.735.2016.14.KO). Stwierdził w niej, że zawarcie przez strony porozumienia o zakończeniu umowy doprowadzi do wygaśnięcia wiążącego obie strony stosunku prawnego, który nie będzie rezultatem jednostronnego niewywiązywania się z ciążących na stronie obowiązków. Dyrektor KIS podkreślił, że zgoda na wcześniejsze zakończenie umowy jest równoznaczna w skutkach z celowym działaniem strony, polegającym na powstrzymaniu się od spełnienia świadczenia. Takie powstrzymanie się od działania wypełnia definicję świadczenia usług i podlega opodatkowaniu VAT (art. 8 ust. 1 pkt 2), o ile następuje za wynagrodzeniem. Wynagrodzenie za zgodę na wcześniejsze zakończenie umowy należy zatem uznać za świadczenie wzajemne do świadczenia usług, a w konsekwencji opodatkować VAT wg właściwej stawki. Wspomniana interpretacja jest tylko jedną z licznych, wydawanych w podobnych stanach faktycznych.